आर्थिक संकट दीर्घकालीन आर्थिक मन्दीमा रूपान्तरित नहोस् !

नेपालमा आर्थिक संकट चुलिँदो हुनु कुनै एक कारणले मात्र होइन, विभिन्न संरचनात्मक, नीतिगत, तथा भूराजनीतिक कारणहरूको जटिल समष्टि हो। आर्थिक संकटको पछाडिका मूल कारणहरू बुझ्न हामीले नेपालको अर्थतन्त्रको ढाँचा, सरकारको नीति तथा योजना, जनसंख्या र श्रम बजार, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, र उत्पादन प्रणालीलाई समग्र रूपमा हेर्न आवश्यक छ। नेपालको अर्थतन्त्रको मूल समस्या यो हो कि यो उत्पादनमुखी छैन, उपभोगमुखी छ। यसको अर्थ: नेपालले अत्यधिक मात्रामा वस्तु तथा सेवाहरू आयात गर्छ — तेल, गाडी, लत्ता कपडा, औषधि, विद्युतीय उपकरण आदि। तर निर्यात गर्ने वस्तुहरू सीमित छन् (हात्तीकाँग्रा, कर्पोरेट टाउको, अलिअलि तयारी पोशाक, घरेलु हस्तकलाका सामग्री) र ती पनि प्रतिस्पर्धी छैनन्। नतिजा: व्यापार घाटा वर्षेनी बढ्दो छ। सन् २०२३ मा मात्रै नेपालले झण्डै १६ खर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको वस्तु आयात गर्‍यो तर निर्यात १ खर्ब नाघेन। यसले विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा अत्यधिक दबाब सिर्जना गर्‍यो। नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्डजस्तो बनेको छ रेमिट्यान्स, तर यो पनि समस्याको स्रोत बनिरहेको छ। लाखौं नेपाली युवा खाडी मुलुक, मलेसिया, कोरिया आदिमा श्रम बेच्न गएका छन्। उनीहरूले पठाएको रेमिट्यान्सले उपभोग चलिरहेको छ, तर देशभित्र उत्पादन र रोजगारी सिर्जना भएको छैन। समस्या के छ भने: रेमिट्यान्स उपभोगमा जान्छ, लगानीमा होइन। विदेशमा रोजगारी गुमाउने डर बढ्दै छ (जस्तै महामारीको समयमा देखिएको)। नेपाल भित्रै रोजगारीको अवसर नभएपछि दीर्घकालीन आर्थिक स्थायित्व जोखिममा पर्छ। सरकारको बजेटको ठूलो हिस्सा तलबभत्ता, प्रशासनिक खर्च, वा अलोकप्रिय योजनामा जान्छ। विकास निर्माण कार्यमा ढिलासुस्ती र गुणस्तरहीनता आम समस्या हो। थप समस्या: बजेटको पूरै खर्च हुन सक्दैन। परियोजनाहरू अलपत्र हुन्छन्। भ्रष्टाचार व्यापक छ — बजेट छ, तर काम देखिन्न। पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालमा: तरलता संकट आयो — बैंकहरूसँग लगानी गर्ने पैसा कम भयो। ब्याजदर आकस्मिक रूपमा बढ्यो, जसले निजी क्षेत्रलाई ऋण लिन गाह्रो बनायो। निक्षेप संकलनमा गिरावट आयो, किनभने रेमिट्यान्स कम भयो, आयात घट्दा विदेशी मुद्रा आय घट्यो। नतिजा: निजी क्षेत्रको लगानी र विस्तारमा ठप्प। घरजग्गा बजार, निर्माण क्षेत्र, साना उद्योग सबै प्रभावित। नेपालमा सरकारहरू बारम्बार बदलिन्छन्। नीति, कार्यक्रम र लगानीमैत्री वातावरणको निरन्तरता रहँदैन। लगानीकर्तालाई दीर्घकालीन रणनीति देखिन्न। नीति अनिश्चितता र अदूरदर्शिता (जस्तै कर नीति बारम्बार बदलिनु) ले निजी तथा विदेशी लगानीमा धक्का पुर्‍याउँछ। नेपालको विदेशी मुद्रा सञ्चिति घट्दै गएको छ। कारण: अत्यधिक आयात, निर्यात कम, रेमिट्यान्सको प्रवाह, अस्थिर पर्यटन क्षेत्रले अपेक्षित डलर कमाउन नसकेको नतिजा । असर: आयातित वस्तुहरूमा निर्भर अर्थतन्त्रमा विदेशी मुद्रा संकट हुनु भनेको देशको श्वास थुनिनु जस्तै हो। नेपाल राष्ट्र बैंकले अनावश्यक वस्तु आयातमा रोक लगाएको थियो, जसले बजारमा आपूर्ति संकट पनि ल्यायो। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा तेलको मूल्य बढेपछि त्यसको असर नेपालमा पनि पर्‍यो। मुद्रास्फीति दर उच्च छ — विशेषगरी खाद्यान्न, इन्धन, यातायात र स्वास्थ्य सेवामा। न्यून आम्दानी भएकाहरूका लागि जीवन अत्यन्त कष्टकर भएको छ। नेपालको अर्थतन्त्रको मूल आधारमध्ये कृषि भए पनि: कृषि उत्पादन परम्परागत छ, प्रविधिमा लगानी कम। मल, बीउ र सिंचाइको अभाव छ। खाद्यान्न आयात लगातार बढ्दो छ — चामल, दाल, गहुँ, तेल इत्यादि। आर्थिक दृष्टिकोणले: देशमा खाद्य आत्मनिर्भरता नहुनु भनेको व्यापार घाटा बढाउने अर्को कारक हो। कोरोना महामारीले अत्यन्त प्रभावित पारेको क्षेत्र हो पर्यटन। केही सुधार हुँदैछ, तर अघिल्लो स्तरमा पुग्न सकेको छैन। राजनीतिक अस्थिरता, पूर्वाधारको अभाव, सेवा गुणस्तरमा कमीले विदेशी पर्यटक आकर्षण घटाएको छ। नेपालको आर्थिक संकट चुलिनु आकस्मिक होइन — यो दशकौँदेखि थुप्रिएका संरचनात्मक कमजोरीहरूको परिणाम हो। उत्पादनभन्दा उपभोगमा ध्यान, वैदेशिक रेमिट्यान्सको निर्भरता, राजनीतिक अस्थिरता, बैंकिङ क्षेत्रको असन्तुलन, सरकारी योजना र कार्यान्वयनको कमजोरी । यदि तत्काल सुधारात्मक कदम चालिएन भने यो संकट दीर्घकालीन आर्थिक मन्दीमा रूपान्तरित हुन सक्छ।