नेपालका राजनीतिक विचार तथा विभिन्न कालखण्ड

-रूपक शाक्य

नेपालका राजनीतिक विचारहरू विभिन्न कालखण्ड, समाजको अवस्था, र अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावअनुसार विकसित हुँदै आएका छन्। नेपालमा राजनीतिक विचारहरू मूलतः परम्परागत हिन्दू राजतन्त्रदेखि लोकतन्त्र, समाजवाद, र कम्युनिज्मसम्मको विकासक्रममा रहेका छन्। यहाँ प्रमुख राजनीतिक विचारहरूको संक्षिप्त चर्चा गरिन्छ :

परम्परागत राजतन्त्रवाद
नेपालमा लामो समयसम्म राजतन्त्रवादी विचार हावी थियो। यो विचारअनुसार राजा भगवानको प्रतिनिधि मानिन्थ्यो र उनको शासनलाई नै देशको स्थायित्व र समृद्धिको आधार मानिन्थ्यो। मल्लकालदेखि शाह वंशसम्म यो विचार प्रभावशाली रह्यो।

राणा निरंकुशता (१८४६ – १९५१)
राणाशासन अवधिमा शक्ति राजाबाट प्रधानमन्त्रीमा सरेको देखिन्छ। यो अवधिमा निरंकुश शासन थियो, जसमा जनता अधिकारविहीन थिए। यो समय राजनीतिक चेतनाको विकास हुन नदिइएको भए पनि समाज सुधारका लागि केही प्रयासहरू भए।

लोकतान्त्रिक विचार (१९५१ – १९६०)
प्रजातान्त्रिक आन्दोलनपछि नेपालमा बहुदलीय प्रजातन्त्र सुरु भयो। बीपी कोइरालाले समाजवाद प्रेरित लोकतान्त्रिक विचार अघि बढाए। यस अवधिमा संसदीय प्रणाली लागू भयो, तर शाही हस्तक्षेपका कारण यो लामो समय टिक्न सकेन।

पञ्चायती व्यवस्थाको अधिनायकवाद (१९६१ – १९९०)
राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा प्रजातन्त्र खारेज गरी निरंकुश पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे। पञ्चायतकालमा ूनेपालपनू को अवधारणा अघि सारिएको थियो, जसले बहुदलीय व्यवस्थालाई निषेध गरी राजसंस्थाको प्रत्यक्ष शासनलाई संस्थागत गर्‍यो।

 बहुदलीय प्रजातन्त्र र समाजवाद (१९९० पछि)
२०४६ सालको जनआन्दोलनपछि बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनःस्थापित भयो। यस अवधिमा नेपाली कांग्रेसले लोकतान्त्रिक समाजवादको अवधारणा अघि बढायो भने नेकपा ९एमाले० जस्ता वामपन्थी पार्टीहरूले समाजवादी अर्थतन्त्रको पक्षमा वकालत गरे।

 माओवादी विचारधारा र गणतन्त्रको स्थापन (१९९१ – २००८)
नेकपा ९माओवादी० द्वारा नेतृत्व गरिएको जनयुद्ध ९१९९६ ( २००६० ले नेपालमा कम्युनिस्ट विचारलाई सशक्त बनायो। २०६३ सालमा राजतन्त्र अन्त्य भई नेपाल संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बन्यो।

संघीयता, समावेशिता, र समसामयिक विचार (२००८ पछि)
गणतन्त्र स्थापनापछि नेपालमा संघीयता, समावेशिता, र विविध राजनीतिक विचारहरू अघि बढेका छन्। नयाँ संविधान ९२०७२० मार्फत पहिचान(आधारित संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, र सामाजिक न्यायलाई संस्थागत गरिएको छ।

नेपालको राजनीतिक विचारहरू निरन्तर परिवर्तनशील छन्, र अहिले पनि लोकतन्त्र, समाजवाद, राष्ट्रवाद, तथा विकासवादी सोचबीच बहस भइरहेको छ।